Dit is een hoofdstuk uit het boekje “Voor de Christen die mens wil worden; Leven vol karakter in een seculiere tijd” van Paul Graas. Het boekje is o.a. hier te bestellen.
6. Voor de christen die verlangt te luisteren
Stilte in het dagelijks leven is een onontbeerlijke voorwaarde om met anderen samen te leven. Zonder die mogelijkheid om stil te zijn, is de mens niet in staat naar zijn eigen omgeving te luisteren, die te beminnen en te begrijpen. De liefde ontstaat in de stilte. Zij gaat uit van een hart dat stil is en in staat is tot luisteren, tot verstaan en tot ontvankelijkheid. ― Kardinaal Robert Sarah.[1]
De Duitse schrijver Michael Ende schreef in 1973 het verhaal van Momo en de tijdspaarders. Het is een bijzonder verhaal, geschreven voor kinderen, maar eigenlijk bedoeld voor volwassenen. Momo is een weesmeisje dat in een amfitheater buiten een onbekende stad woont. Zij is zeer geliefd onder de inwoners van de stad. Ze komen graag naar haar toe, want Momo bezit over een bijzonder talent: ze kan buitengewoon goed luisteren. Door aandachtig te luisteren, weet ze goed advies te geven aan de mensen die bij haar langskomen met hun problemen.
Op een gegeven moment verschijnen mannen in het grijs in de stad die de mensen weten te overtuigen dat ze hun tijd moeten sparen door efficiënter te werken en geen nutteloze dingen meer moeten doen. De tijdspaarders bewaren de tijd van de mensen in een bank (eigenlijk stelen ze de tijd) en daardoor krijgen ze macht over de mensen. Hierdoor groeit de economie en heeft iedereen meer succes. Tegelijkertijd leeft iedereen in een continue haast en met een onbevredigend gevoel, want ze hebben geen tijd om te genieten van het leven en ze hebben ook geen aandacht meer voor elkaar. Het verhaal ontwikkelt zich zo dat Momo op een gegeven moment de enige is die haar tijd nog niet heeft verkocht aan de tijdspaarders. Zij zal de mensen moeten redden van deze akelige mannen in het grijs.
De boodschap van het verhaal is duidelijk. Het is een kritiek van de Duitse schrijver op de moderne consumptiemaatschappij, waar iedereen altijd zo druk en haastig bezig is om heel veel ‘productieve’ dingen te doen (zoals werken, kopen, investeren, sparen en ga zo maar door) dat men uiteindelijk geen tijd meer over heeft om na te denken waarom ze al die dingen eigenlijk doen. En die productiviteit en consumptiedrang brengt een gevaar met zich mee: je wordt makkelijk afgeleid van belangrijke dingen in het leven, zoals de authentieke en liefdevolle relaties met anderen.
Deze kritische boodschap van Ende is alleen maar relevanter geworden met de tijd. De technologische ontwikkelingen hebben ervoor gezorgd dat we nog drukker zijn met allerlei dingen die op ons af komen. Denk alleen al aan jouw smartphone en aan de hoeveelheid meldingen, berichten, lichtjes en trillingen die je ziet, hoort en voelt door de dag heen. Als je niet oppast, ben je heel de dag druk bezig met het beantwoorden van berichten; op de hoogte zijn van alle nieuwtjes; informatie zoeken die je nodig hebt en anderen updaten over wat er allemaal in jouw leven gebeurt. Je kunt uren en uren ronddwalen en prikkels ontvangen in een maatschappij die steeds sneller, haastiger en impulsiever is.
Ik denk dat een van de grootste en belangrijkste uitdagingen van de huidige ‘digitale’ maatschappij is om temidden van alle haast stil te kunnen staan; temidden van alle afleidingen gefocust te kunnen blijven; temidden van alle sociale verwachtingen onszelf te kunnen blijven. En dat is niet makkelijk. Want veel van de digitale technologie is op zo’n manier ontworpen dat die zoveel mogelijk tijd en aandacht van de gebruiker weet te absorberen. Nieuwe technologieën zijn op zo’n manier ontworpen dat ze ons heel goed weten af te leiden.[2]
De mens heeft een aantal kostbare instrumenten die hij nodig heeft om zijn leven goed te leiden, zoals de stilte, de aandacht en de innerlijke rust. Waarom zijn deze instrumenten belangrijk om gelukkig te worden? Ze bieden diepgang. Als we willen dat onze idealen goed en stevig wortel schieten in ons hart, dan moeten ze diep kunnen groeien. Anders zullen ze bij de eerste de beste tegenslag, negatieve emotie of slechte gemoedstoestand omvallen of wegwaaien.
Dit zie je bijvoorbeeld in de vriendschap. Twee vrienden die in een rustig samenzijn goed naar elkaar kunnen luisteren, die veel met elkaar delen en die op elkaar weten te steunen, zullen veel sterker in hun vriendschap staan als er moeilijkheden en tegenslagen komen. Bijvoorbeeld wanneer ze voor een langere periode van elkaar gescheiden zijn of wanneer ze een keer ruzie met elkaar hebben. Als twee vrienden daarentegen hun vriendschap alleen baseren op dingen die direct plezier opleveren, als ze weinig aandacht voor elkaar hebben en als ze niet bereid zijn om geduldig de tijd voor de ander te nemen, dan zal zo’n vriendschap bij de eerste de beste tegenslag makkelijk verzwakken of zelfs afbrokkelen.
Deze instrumenten kun je echter niet zomaar inzetten. Ze vergen inspanning en geduld. Je kunt bijvoorbeeld niet de stilte proeven als je je niet afzondert. Om aandachtig te zijn, moet je je weten te beschermen tegen afleidingen. Om tot rust te komen, moet je eerst alle drukte in je hoofd ordenen en verwerken.
Ik leg de nadruk op deze ideeën van geduld, aandacht en diepgang, omdat ze niet alleen enorm belangrijk zijn voor onze menselijke idealen, maar zelfs nog belangrijker zijn voor onze persoonlijke relatie met God, die als fundament het gebed heeft. Vooral in deze haastige maatschappij, heb ik helaas al vaker mensen ontmoet die hun relatie met God hebben verwaarloosd of opgegeven omdat het gebed niet direct vruchten opleverde. Of omdat het gebed aan het begin goed voelde, maar na een tijdje niet meer. Of omdat ze simpelweg niet de discipline hadden om zich af te zonderen in stil gebed, zonder telefoon, muziek of anderen om zich heen. Bij sommige mensen is het wellicht een probleem van gebrekkige wilskracht. Bij andere mensen, een probleem van vertrouwen en geduld. In ieder geval denk ik dat veel mensen niet goed weten hoe ze door middel van het gebed persoonlijk kunnen omgaan met God. Op een bepaalde manier hebben ze nog niet geleerd te luisteren.
Een van mijn favoriete verhalen uit de Bijbel is het verhaal van de profeet Elia op de Horeb. Elia was aan het vluchten van koningin Izebel, omdat hij alle profeten van Baäl had overwonnen en vernederd. Eerder waren alle andere profeten van Jahwe al vermoord. Hij stond er in zijn eentje voor. Na veertig dagen te hebben gelopen door de woestijn komt hij uitgeput bij de berg Horeb aan. Hij gaat binnen een grot en wacht op de roep van Jahwe om naar buiten te gaan en met Hem te kunnen spreken. Dit is wat het Boek der Koningen ons verder vertelt:
Toen trok Jahwe voorbij. Voor Jahwe uit ging een zeer zware storm, die bergen deed splijten en rotsen verbrijzelde. Maar Jahwe was niet in de storm. Op de storm volgde een aardbeving. Maar ook in de aardbeving was Jahwe niet. Op de aardbeving volgde vuur. Maar ook in het vuur was Jahwe niet. Op het vuur volgde het suizen van een zachte bries. Zodra Elia dit hoorde, bedekte hij zijn gezicht met zijn mantel, ging naar buiten en bleef staan aan de ingang van de grot.[3]
Elia hoorde Gods stem niet in de storm, in de aardbeving of in het vuur, maar in een zachte bries. De zachte bries staat symbool voor de stilte. Ofwel, Elia hoorde Gods stem niet in het lawaai, maar in de stilte. Dit bijbels verhaal draagt een heel belangrijke boodschap in zich: als we Gods stem willen horen dan hebben we stilte in ons hart nodig.
Het fundament van het christelijk geloof is niet een idee en ook niet een heilig boek. De basis is een relatie met een Persoon, Jezus Christus. Jij en ik zullen betere christenen zijn in de mate dat we een liefdevollere, diepere en innigere relatie met Jezus hebben. We weten allemaal dat je pas zo’n relatie kunt hebben, als je regelmatig omgaat met die Persoon: dat je met Hem spreekt en, vooral, dat je naar Hem luistert. Maar God spreekt in de stilte. Hij fluistert. Hij vraagt geduld en vertrouwen. Hij is geen impulsieve en overweldigende God, maar Iemand die als een zachte en rustige bries probeert te spreken tot jouw hart in de stilte van het gebed.
We moeten wel oppassen dat we het gebed niet gaan zien als een christelijke vorm van yoga, zoals Jacques Philippe waarschuwt in zijn boek Tijd voor God. Gebed is geen techniek die we zelf kunnen inzetten wanneer we willen, want het gebed hoort bij de liefde, en de liefde is geen techniek om naar binnen te keren, zoals yoga, maar een geduldige en liefdevolle zoektocht die ons uit onszelf haalt. Het is een rustig samenzijn met Christus. Het is, zoals heilige Theresia van Ávila schreef in haar autobiografie, “een vertrouwelijke omgang in vriendschap, waarin men zich vaak onder vier ogen onderhoudt met die God door wie men zich bemind weet”.[4]
Gebed is een gave die God schenkt aan hen die een geduldig en ontvankelijk hart hebben en die er nederig om vragen. Het is daarom belangrijk dat we elke dag tijd vrijmaken voor gebed, ook al voelen we ons droog, ook al hebben we er geen zin in, ook al hebben we het druk. Ook al moeten we veertig dagen door de woestijn lopen, zoals de profeet Elia moest doen. Ook al zijn wij alleen in staat om in het gebed eenvoudige smeekbeden uit te spreken zoals: ‘Heer, leer mij bidden’, ‘Jezus, op U vertrouw ik’ of ‘Kom, Heilige Geest’. Als wij met zo’n trouw en vastberadenheid bidden, dan zal onze relatie met God niet meer afhankelijk zijn van onze gemoedstoestand, van onze gevoelens of van onze grillen. Dan kan de vriendschap met Jezus veel dieper wortel schieten in jouw en mijn hart. Iemand die leeft in innige vriendschap met Christus, is iemand die vreugde en vrede heeft.
Het is niet erg als je een korte of een lange tijd niets voelt voor God. Of dat je zijn aanwezigheid niet altijd duidelijk ervaart. Wees geduldig. Dit is ook wat heilige Theresia van Ávila ons adviseert in een van haar prachtige gedichten:
Laat niets u verontrusten,
niets u beangstigen;
alles gaat voorbij. God verandert niet:
geduld verkrijgt alles;
wie God heeft,
komt niets tekort,
God alleen volstaat![5]
Het geduld verkrijgt alles. En Theresia van Ávila kan daar uit eigen ervaring over vertellen. Want ze heeft jarenlang een diepe duisternis ervaren in haar hart, waardoor ze niets voelde of ervoer van God. Andere grote heiligen hebben hetzelfde meegemaakt, zoals Edith Stein en Teresa van Calcutta. Toch baden ze: dag in, dag uit. Ze wisten vertrouwvol te volharden in hun woestijntocht.
Hoe kan ik dan bidden? Hoe kan ik die vertrouwvolle omgang met God vormgeven zonder te vallen in innerlijke monologen of yogapraktijken? Ik heb eerder gezegd dat het gebed geen menselijke techniek is, want het gebed is een gave, een geschenk van God. Maar er zijn wel manieren om God te naderen en ons hart voor zijn Liefde te openen. Godzijdank kunnen we in de kerkelijke traditie putten uit een enorme schat aan verschillende vormen en soorten gebed. Ik wil er twee toelichten.
Het meditatief gebed is vooral een zoektocht naar de Wil van God in jouw dagelijks leven. Door allerlei aspecten van jouw leven te overwegen en door de Heilige Geest om licht te vragen, proberen we te ontdekken wat God van ons verlangt en proberen we vervolgens die roep te beantwoorden. Het onderwerp van de overweging kan bijvoorbeeld het Evangelie van de dag zijn, een liturgisch gebed, een tekst van een kerkvader of van andere christelijke schrijvers, maar je kunt je ook laten inspireren door een mooi icoon, door de natuur of door bepaalde gebeurtenissen in je leven die je hebben geraakt, zoals een goed gesprek met een vriend, het advies dat je hebt ontvangen in het sacrament van de Biecht of een pijnlijke gebeurtenis die je recent is overkomen.
Je overweegt rustig de woorden, de herinneringen of de beelden en je vraagt vervolgens aan de Heilige Geest: wat wilt U dat ik hiermee doe? Wat probeert U mij te vertellen? Hoe kan ik dit in de praktijk brengen? Deze gebedsvorm wordt al sinds eeuwen uitgeoefend (denk bijvoorbeeld aan de lectio divina in de oude monastieke traditie, de meditatie aan de hand van het Evangelie), en vormt sinds de zestiende eeuw de basis voor veel gebedsvormen die we kennen in het Westen.
De tweede vorm van gebed is het contemplatief of inwendig gebed, het gebed van het hart, van het verlangen, van de intimiteit. Het enige wat we willen is met God zijn, naar Hem kijken en zijn liefdevolle aanwezigheid ervaren. We doen dit door stilte te zoeken in onze ziel, door de aandacht van het hart te concentreren op Christus en door de Liefde die Hij voor ons heeft te beschouwen.
De ene keer zijn we in Bethlehem en kijken we samen met Maria en Jozef naar het nederig, onschuldig en liefdevol gezicht van het Kindje in de kribbe. Een andere keer zijn we een melaatse die een liefdevolle omhelzing ontvangt van de Heer die ons geneest van onze ziekte. Weer een andere keer knielen we samen met Maria en Johannes voor het Kruis, waar de lijdende Christus hangt en met oneindige barmhartigheid naar ons kijkt. Gedurende dit gebed proberen we de aandacht te richten op zijn ogen, zijn glimlach, zijn handen, zijn stem… Op heel zijn wezen!
Wat ik zelf heel mooi vind aan deze vorm van gebed is dat het ook zeer verweven is met de menselijke liefde. Hoe mooi is het dat twee verliefden eindeloos met elkaar kunnen zijn en naar elkaar kunnen kijken zonder een woord te zeggen. Met die stille omgang zeggen ze meer dan duizend woorden.
Het meditatieve en het contemplatieve gebed zijn ontmoetingen die we dagelijks met de Heer kunnen hebben en die ons dagelijks leven en onze idealen enorm zullen verrijken. Ik wil je daarnaast nog over een andere praktijk vertellen die net zo oud is als het christendom zelf en die tal van mensen veel goeds heeft gedaan: de spirituele retraite. Het is een prachtige gewoonte en een effectief instrument van Gods genade om met een bepaalde regelmaat (bijvoorbeeld, een keer per jaar) meerdere dagen de stilte op te zoeken in een klooster of in een bezinningsoord.
Misschien denk je dat de spirituele retraite iets is voor kloosterlingen en mensen die heel vroom en mystiek zijn. Maar feit is dat juist jij en ik, normale mensen midden in de maatschappij, er goed aan zouden doen af en toe deel te nemen aan een spirituele retraite. Je bent namelijk als een boot die door de zeeën van de wereld vaart richting jouw idealen. De boot hoeft maar een beetje af te wijken van de route door de afleidingen van de wereld om uiteindelijk op een compleet andere bestemming aan te komen. Een aantal dagen van retraite bieden jou de kaart en het kompas om te kunnen zien of je nog steeds op de juiste route vaart en wat je kunt doen om in de goede richting te blijven varen. Hoe eerder je een afwijking detecteert, hoe kleiner de koerswijziging hoeft te zijn.
Natuurlijk is het zo dat de boot niet altijd hoeft te stoppen om bepaalde inzichten te kunnen krijgen. Soms zie je al tijdens het varen dat je iets moet repareren aan de boot of dat je de route een beetje moet aanpassen. Maar sommige inzichten krijg je niet terwijl je aan het varen bent in het drukke dagelijkse leven. Soms wil de Heilige Geest dat jij je wat langer afzondert, zodat jij alle drukte en herrie in jouw hoofd en in jouw hart goed kunt verwerken en zodat Hij jou vervolgens kan verlichten met inzichten over de keuzes die je maakt en wilt maken; over de persoon die je bent en die je bestemd bent te worden.
Een man en vrouw die met elkaar getrouwd zijn en die hun huwelijk serieus nemen, zullen proberen om regelmatig tijd voor elkaar vrij te maken, zodat ze goede gesprekken met elkaar kunnen voeren, intimiteit met elkaar kunnen hebben en elkaar kunnen helpen in hun weg naar het geluk. Maar een avondje is niet altijd genoeg om het huwelijksbootje de goede richting op te sturen. Soms hebben ze een weekend of een week samen nodig, zonder afleidingen en zonder stress, om hun relatie te versterken en dieper wortel te laten schieten. Ik denk dat het goed is dat we dezelfde houding aannemen in onze relatie met Christus. Gods genade is oneindig, maar ook oneindige genade kan een hart niet vullen dat vol is van rommel, herrie en afleidingen.
Een christen met liefdevolle idealen en een vastberaden karakter zal alle middelen inzetten om aandachtig te leren luisteren met zijn hart in de stilte van het gebed. Hoe hoger een ideaal, hoe dieper het wortel zal moeten schieten in het hart. Dat vergt aandacht, rust en stilte. En, boven alles, geduld.
[1] Kardinaal Robert Sarah, De kracht van de stilte (Den Bosch, 2017), p. 42.
[2] Dit gegeven is bevestigd door tal van wetenschappers, experts en oud-medewerkers van de bedrijven die deze digitale technologie ontwerpen. Tristan Harris is een van de bekendste. Zie: www.humanetech.com.
[3] 1 Koningen 19: 11-13.
[4] Teresia van Avila, Boek van mijn leven, 8. Geciteerd in: Catechismus van de Katholieke Kerk, n. 2709.
[5] Geciteerd in: Benedictus XVI, Preek over H. Theresia van Ávila (2-2-2011): www.rkdocumenten.nl
